Afetlerin afetzedeler üzerindeki psikolojik etkileri ve onlara nasıl yaklaşılması gerektiği sadece afet çalışanlarını değil, afet sonrası dönemde bölgede inşa etme faaliyetlerinde yer alacak mimar ve mühendis gibi meslek gruplarını da ilgilendiren bir konu.

6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depremleri alışık olduğumuzun çok ötesindeki mekânsal etkileriyle görsel ve duygusal hafızamızda derin izler bıraktı. İlk ve beklenmedik ikinci şoku atlattıktan sonra, yardıma koşabilme isteği en büyük toplumsal refleksimiz oldu. Yardımlaşma zincirinin parçası olabilmek için herkes elinden geleni yaptı ve halen de yapıyor.

Ancak en büyük katkıyı kuşkusuz ki, arama kurtarma ekiplerinden sonra, sahadaki afet gönüllüleri verdi ve veriyor. Depremlerin afet kelimesinin neredeyse yeniden tanımlanmasına neden olacak kadar büyük şiddeti ve yıkımı, gönüllülere sahada daha uzun süre ihtiyaç olacağını gösteriyor. Bu gönüllüler içerisinde psikososyal destek verenler ayrı bir önem taşıyor.

Bu desteğin nasıl verileceğine dair cevapları ise, İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi (İSMEP) kapsamında ve AFAD’ın iş birliğiyle, Prof. Dr. Ayşe Nuray Karancı ve Psikolog Dr. Yeşim Ünal tarafından hazırlanan Afetlerde Psikososyal Destek Rehberi’nde bulmak mümkün. Giriş bölümünde bu rehberden nasıl yararlanılacağı ve amacı ile ilgili kısa bilgi verilerek okurun konuya yönlendirilmesi sağlanıyor.  Rehberin ana içeriği ise yedi bölümden oluşuyor.

İlk bölümde, Afet Psikolojisi ve Afetlerin Toplumlar Üzerindeki Etkileri inceleniyor. İlk toplumsal yanıtlardan olan kahramanlık evresi ve ardından yardımların çoğaldığı balayı evresi tam olarak ülkemizdeki mevcut durumu özetliyor. Ne yazık ki, bunu yardımların ve ilginin azaldığı hayal kırıklığı evresi izliyor. Ancak ardından, afetten etkilenen bireylerin kendi yaşamlarıyla ilgili yeni dengeler kurmaya ve yaşamlarının kontrolünü tekrar ele almaya başladığı, yaşamın düzenlenmesi ve yeniden yapılanması evresine geçiliyor.

İkinci bölümde, Afetlerde Psikososyal Destek Mekanizmaları ile ilgili olarak koordinasyon ve hazırlık, ihtiyaç ve kaynak analizi, psikoeğitim/bilgilendirme, bilgi ağının oluşturulması, sevk-yönlendirme-takip ve toplumu harekete geçirme konuları somut örnekler üzerinden tanıtılıyor. Bir afet yaşantısının ardından insanların aktif birer birey olduğu, kendileriyle ilgili alınacak kararlarda ve uygulamalarda söz sahibi olduklarının unutulmaması gerektiği vurgulanıyor. Kararlara katılabilmeleri onlara kontrol edebilme duygusu verdiğinden ruh sağlıklarına iyi geldiği, ancak saha uygulamalarında sıkça gözlemlendiği üzere bölgedeki kurum ve çalışanların faaliyetlerini yürütürken karar alma süreçlerinde toplum üyelerinden sınırlı katkı ve bilgi aldığı belirtiliyor. İyi uygulama örneği olarak da Düzce Beyciler Sosyal Konutları tanıtılıyor.

Üçüncü bölümde, Afet/Travmatik Yaşam Olaylarının Nitelikleri ve Etki Türleri konusu genel tepkiler, ruhsal bozukluklar, dayanıklılık ve travma sonrası gelişim başlıkları altında yetişkin, çocuklar ve yaşlılara yönelik ayrı inceleniyor. Afetlerden sonra bireylerin geçirebilecekleri evreler şok dönemi, tepki dönemi, işleme dönemi ve iyileşme/yeniden oryantasyon dönemi üzerinden ele alınırken, Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) da tanıtılıyor. Afetlerden sonra çocukların iyilik hallerinin artmasını destekleyen Çocuk Dostu Alanlar’ın (ÇDA) nasıl olması gerektiği gösteriliyor. Yaşlılara (65 yaş ve üstü) yönelik ilginç bir ayrıntı olarak, yüksek risk altındaki grup olarak değerlendirilmelerine rağmen, olgunlukları ve deneyimleri nedeniyle afetlerle duygusal açıdan daha iyi başa çıkabildiklerini gösteren çalışmaların da bulunduğuna dikkat çekiliyor.

Dördüncü bölümde, Afetlerde Etik İlkeler altında zarar vermeme ilkesi, ayrım gözetmeme ilkesi, tarafsızlık ilkesi, gönüllü hizmet ilkesi, insan onuruna saygı, insani yaklaşım ve gerçekleri söyleme başlıklarının neleri kapsadığı ve nasıl uygulanması gerektiği sahadan örneklerle birlikte açıklanıyor. Afet bölgesinde hizmet vermeden önce tüm yardım çalışanlarının, kendi mesleki etik ilkelerine ek olarak, afetlerde bazı ortak davranış kurallarını (etik ilkeleri) benimsemesi gerektiği vurgulanıyor.

Beşinci bölümde, Psikolojik İlkyardım (PİY) Süreci ve İlkeleri kapsamında afetzedeyle bağlantı kurma, kişiyle ilgili değerlendirme ve önceliklendirme ele alınıyor. PİY verirken yapılabilecek müdahaleler ile ilgili olarak YAPMAYIN ve YAPIN başlıkları altında dikkat edilmesi gereken belli başlı konular öne çıkarılıyor. PİY’nin -diğer psikolojik yaklaşımlardan farklı olarak- ruhsal rahatsızlıklar geliştikten sonra uygulanan tedavi amaçlı bir yöntemin olmadığı, rahatsızlık henüz gelişmeden, olay mahallinde uygulanan koruyucu bir yaklaşım olduğu vurgulanıyor.

Altıncı bölümde, Afetzedeler ve Psikolojik İlkyardım Veren Kişiler İçin Öz Bakım Önerileri başlığı altında afet gönüllülerinin stresli koşullar altında çalışmaları nedeniyle geliştirebileceği psikolojik tepkiler ele alınıyor. Bunlar ikincil travmatizasyon, şefkat yorgunluğu, sağ kalma suçluluğu, yakınlık etkisi, strese karşı hazırlıklı olma ve strese karşı öz bakım kapsamında inceleniyor. Gevşeme tekniği ve nefes egzersizi uygulamaları tanıtılıyor. Afet çalışanlarının başkalarına yardım edebilmesi için önce kendi ihtiyaçlarını, stres tepkilerini ve kendilerine iyi gelecek teknikleri bilmeleri ve uygulamaları gerektiğine dikkat çekiliyor.

Yedinci bölümde, rehberde kullanılan özel psikolojik kavramları açıklayan Sözlük ve Kaynakça yer alıyor. 

Rehber boyunca işlenen konularda afet çalışanlarının bilgili olmaları, çok sayıda afetzedeye psikososyal destek verilebilmelerini mümkün kılacaktır. Ancak bu rehberden elde edilecek bilgileri uygulayabilmek için uzmanlarca verilen sertifika programlarına katılmak ve denetim altında pratik uygulama becerilerini geliştirmek gerekiyor.

Bunun yanı sıra, aktif deprem kuşağının üzerinde yer alan bir ülkenin vatandaşları olarak, Afetlerde Psikososyal Destek Rehberi aslında hepimiz açısından edinilmesi gereken temel bilgileri içeriyor da diyebiliriz. 

Zuhal Nakay, Y. Mimar, İTÜ/ETH-Zürich

İlgili link:

İPKB (İstanbul Proje Koordinasyon Birimi)/İSMEP Yayınları

Künye:

Hazırlayanlar: Prof. Dr. Ayşe Nuray Karancı, Psikolog Dr. Yeşim Ünal

Katkıda Bulunanlar: Nazan Demir, İsmail Ozan Çılgın, Meral Morgül

Yayın Yönetmeni: Gülçin İpek

Editör: Zuhal Nakay

Proje Yönetimi:

T.C. İstanbul Valiliği İstanbul Proje Koordinasyon Birimi (İPKB)

İstanbul İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü (AFAD İstanbul)

Proje Yürütücüsü ve Danışmanlık Hizmeti:

Diyalog360, Turkuaz, Eduser, Bilinçli Yaşam Ortaklığı